-मदन ढुङ्गाना/निरज तामाङकाठमाडौं । जतिबेला संघीयताको बहस भइरहँदा एउटा महत्वपूर्ण विषय थियो– प्राकृतिक स्रोत तथा साधनमाथि प्रदेश र स्थानीय तहको अधिकार । यसको प्रमुख कारण भने स्थानीय तहमा रहेका स्रोत तथा साधनको प्रयोग वा विक्रीबाट हुने आम्दानी आफूमा नै सीमित राख्नु । मुख्यत स्थानीय तहमा हुने ढुंगा, बालुवा, गिट्टी, वनजंगल आदिमाथिको आर्थिक अधिकार आफैमा सीमित राख्नका लागि यो विषय ज्यादै पेचिलो बनेको थियो ।जब संघीयताको अभ्यास भयो, त्यतिबेला प्राकृतिक स्रोत तथा साधनमाथिको अधिकार स्थानीय तह, प्रदेश र केन्द्र गरी विभाजन गरियो । त्यसपछि केही स्थानीय तहको आम्दानी अत्यधिक बढ्यो, त्यसको कारण बन्यो प्राकृतिक स्रोतको अति दोहन चोरी, तस्करी र अनियमितताको श्रृङ्खला ।काठमाडौंको उत्तरी क्षेत्रबाट तारकेश्वर नगरपालिका हुँदै बग्ने साँङले खोलामा अचेल मध्यरातमा मानिसहरुको आवतजावत दैनिकजसो बढ्न थालेको छ । रातको १२ बजे देखि बिहानको करिब ४ बजेसम्म खोला किनारमा सामान्य मजदुरदेखि ट्रिपर चालक र स्थानीय गुण्डाहरुको चहलपहल भइरहेको हुन्छ । उनीहरुको एकमात्रै उद्देश्य भनेको साङ्ले खोलाबाट बालुवाको चोरी निकासी गर्नु हो । खोलाबाट मजदुरको प्रयोग गरेर बालुवा निकाल्ने र त्यो बालुवा रातको करिब ३ देखि ४ बजेको बीचमा ट्रिपरमा लोड गरी नजिकै रहेको बालुवाको डिपो वा होल्डिङ सेन्टरहरुमा थुपार्नु ।तारकेश्वर नगरपालिकाको साङ्ले खोलामा दैनिकजसो बालुवाको चोरी र निकासी भइरहेको भन्दै स्थानीय बासिन्दाले जनताकर्मीलाई सम्पर्क गरेपछि हामी केही दिनअघि रातको १ बजे साङ्ले खोलामा पुग्यौँ । जनता टेलिभिजनको गाडीबाटै हामी साङ्ले खोलातर्फ जाँदै गर्दा टोखाको भत्केको पुलमा दुई जना प्रहरी देख्यौँ । हामी अगाडि बढ्दै गर्दा बाटोमा साना बालबालिका बोकेर अगाडि बढिरहेका केही मजदुर पनि देख्यौँ । महिला र पुरुष रातको १ बजेको समयमा खोला किनारमा त्यसै हिँडेका थिएनन् । बालुवाका तस्करहरुले खोलाबाट बालुवा निकाल्नका लागि यी मजदुरहरुलाई प्रयोग गर्ने गर्छन् ।हामी अगाडि बढ्दै गर्दा इन्द्रायणी पुल नजिकै केही मजदुरहरुले खोलाबाट बालुवा निकालिरहेको देख्यौँ । तर रातको समयमा बालुवा निकाल्दै गरेका मजदुरको अगाडि हामी पुग्दा उनीहरु सावेल र थुन्से बोकेर भाग्न थालिसकेका थिए । पत्रकार वा प्रहरी अगाडि पुग्नेबित्तिकै बालुवाका तस्कहरुले मजदुरहरुलाई सजग गराए । त्यसपछि उनीहरु भाग्न थाले । रातको समयमा क्यामेराले दृश्य खिच्न नपाउँदै उनीहरु खोलाबाट नजिकका बस्ती वा खोलाको दक्षिणतर्फ रहेको गाडीको छेल पारेर लुके ।हामी इन्द्रायणी पुलमा पुग्दा त्यहाँ भर्खरै खोलाबाट निकालिएको चिसो बालुवाको थुप्रो भने पायौँ । यद्यपि त्यहाँ मजदुर भने थिएनन् ।जब हाम्रो टोली त्यहाँ पुग्यो उनीहरु थुन्से र सावेल बोकेर त्यहाँबाट भागिसकेका थिए । भाग्ने क्रममा एक मजदुरको एउटा चप्पल इन्द्रायणी पुलमै छुटेको थियो ।
अहिले टोखा र तारकेश्वर नगरपालिकाको साङ्ले खोला क्षेत्रमा दैनिकजसो रातको समयमा बालुवाको तस्करी भइरहको छ । रातको १२ बजे पछाडि सुरु हुने अवैध उत्खनन र तस्करीको काम बिहानको ५ बजेसम्म सकिइसकेको हुन्छ । मजदुरले एक थुन्से बालुवा खोलाबाट निकाल्दा १५ देखि २० रुपैयाँ पाउँछन् । करिब २ सय ८० थुन्से बालुवाको आइसर जिपमा एक ट्रिप पुग्छ । र, ट्रिप पुगेपछि गाडी आएर बालुवा बोकेर निस्कन्छ ।
अहिले टोखा र तारकेश्वर नगरपालिकाको साङ्ले खोला क्षेत्रमा दैनिकजसो रातको समयमा बालुवाको तस्करी भइरहको छ । रातको १२ बजे पछाडि सुरु हुने अवैध उत्खनन र तस्करीको काम बिहानको ५ बजेसम्म सकिसकेको हुन्छ ।
साङ्ले खोलाको विभिन्न स्थानबाट रातको समयमा बालुवाको तस्करी भइरहेको स्पष्ट देख्न सकिन्छ । खोलाको उत्तरतर्फ करिडोर रोड निर्माण भएपनि दक्षिणतर्फ बाटो नबनेकाले दक्षिणतर्फबाट बालुवाको अवैध उत्खनन् र तस्करी हुने गरेको छ । यद्यपि स्थानीय तह, प्रहरी प्रशासन र टोल सुधार समितिका सदस्यहरु मिलेर अवैध उत्खनन् र तस्करीलाई साथ दिइरहेका छन् ।
को कसको मिलेमतोमा कसरी भइरहेछ तस्करी ?तारकेश्वर नगरपालिकाको साङ्ले खोलामा बालुवाको अवैध उत्खनन र तस्करी भएको सबैलाई थाहा छ । तर पनि सबै तैँ चुप मै चुपको अवस्थामा छन् । किनभने कि यहाँका सरोकावालाहरुलाई तस्करहरुले पैसा दिइरहेका छन् कि त उनीहरुलाई तस्करले पालेका भाडाका गुण्डाहरुसँग त्रास छ । त्यसकारण पनि स्थानीय बासिन्दाहरु क्यामेराको अगाडि आफ्नै घर अगाडि भइरहेको अवैध उत्खनन् र तस्करी बारे बोल्न डराइरहेका छन् ।केही दिनअघि मध्यरातमा हामी साङ्ले खोलामा पुग्दा त्यहाँ मजदुरहरुले बालुवा निकालिरहेको देख्यौँ । हामी क्यामेरासहित खोला किनारमा पुग्दा बालुवाको अवैध उत्खनन गरिरहेका मजदुरहरुको भागाभाग भयो ।तर सोही क्षेत्रमा त्यही समयमा ड्युटी गरिरहेका प्रहरीहरुले भने न त्यहाँ तस्करी भएको देखे, न त मध्यरातमा सडकमा मानिसहरु हिँडिरहेका नै देखे । जनता टेलिभिजनसँगको कुराकानीका क्रममा फिल्डमै खटिएका एक प्रहरी हवल्दारले आफूहरु नियमित गस्तीमा रहेको बताए ।यस क्षेत्रमा त्यस दिन ४ वटा मोटरसाइकलमा ८ जना प्रहरीहरु गस्तीमा थिए । तर उनीहरुले मध्यरातमा हेल्मेट नलगाई बुलेट बाइकमा दौडने बलिया युवाको समूह देखेन भने सडकमा हिँडिरहेका मजदुरलाई कहाँ जान लागेको भनेर समेत सोधेनन् । बरु सडकमा मोटरसाइकलबाट गस्ती गर्ने प्रहरीले देख्दै नदेखेको झैँ गरिरह्यो ।निकै आत्तिएका ती प्रहरी हवल्दारको जवाफ कर्मकान्डी मात्रै थियो । किनभने यसअघि हामीले यस क्षेत्रको वास्तविक दृश्य क्यामरामा कैद गरिसकेका थियौँ । खोला क्षेत्रमा व्यापारी र तस्करहरुले सरकारी जग्गा समेत कब्जा गरेर वासिङ मेसिन राखी बालुवा धुने काम समेत गरिरहेका छन् । यद्यपि स्थानीय तह र प्रहरी प्रशासनको मौनता बुझिनसक्नुको छ ।
यस क्षेत्रमा त्यस दिन ४ वटा मोटरसाइकलमा ८ जना प्रहरीहरु गस्तीमा थिए । तर उनीहरुले मध्यरातमा हेल्मेट नलगाई बुलेट बाइकमा दौडने बलिया युवाको समूह देखेन भने सडकमा हिँडिरहेका मजदुरलाई कहाँ जान लागेको भनेर समेत सोधेनन् ।
को कसको संलग्नता छ बालुवा तस्करीमा ?
साङ्ले खोला र तारकेश्वर नगरपालिकाको बालुवा तस्करीमा बालुवाका नाइके मानिने सन्तोष कुवँरदेखि केही स्थानीय व्यक्तिहरुको प्रत्यक्ष संलग्नता रहेको छ । सन्तोष कुँवर र रञ्जित क्षेत्रीले यो सबै धन्दा चलाइरहेका छन् । उनीहरुलाई मार्सल घले, अनुराग, जयराम सापकोटा लगायतका युवाहरुले साथ दिइरहेका छन् ।
कसको के जिम्मेवारी ?सन्तोष कुँवर :बालुवा तस्करीको सबै सेटिङ मिलाउने काम सन्तोष कुँवरले गर्ने गरेका छन् । उनले ठेक्का हात पार्ने, जनप्रतिनिधिसँग सेटिङ गर्ने, बालुवाको डिपो चलाएर भण्डारण गर्ने र सप्लाई गर्ने काम गर्छन् ।
रञ्जित क्षेत्री :रञ्जित क्षेत्री तारकेश्वरकै स्थानीय युवा हुन् । उनी मिर्गौलाको रोगीसमेत भएकाले दौडधुपका काम गर्दैनन् । उनको काम भनेको प्रहरी प्रशासनमा सेटिङ गर्ने, वडा कार्यालय र नगरपालिकालाई मिलाउने, टोल सुधार समिति तथा सरोकारवालालाई पैसाको व्यवस्थापन गर्ने काम गर्छन् ।
मार्सल घले, अनुराग र जयराम :बालुवाको तस्करीमा यी व्यक्तिको काम भनेको फिल्डको व्यवस्थापन गर्ने हो । तस्करीको सिन्डीकेटका कुनै नयाँ तस्कर आएमा उसलाई रोक्ने, मजदुर तथा स्थानीयलाई धम्काउने,तर्साउने र अरुको प्रवेशलाई रोक्ने काम उनीहरुले गर्ने गरेका छन् । तस्करीमा संलग्न उनीहरुको पृष्ठभूमि हेर्ने हो भने पनि उनीहरु झै–झगडा, गुण्डागर्दी र विभिन्न आपराधिक गतिविधिमा संलग्न भई पटकटक पक्राउ परी जेल समेत परिसकेका व्यक्तिहरु हुन् ।अघिल्लो मध्यरातमा हामी साङ्ले पुगी दृश्य छायांकन गरी फर्किएपछि प्रहरीलाई समेत दबाब परेर हुनसक्छ, बालुवा तस्करीमा संलग्न एउटा आइसर गाडी र त्यसका चालकलाई प्रहरीले पक्राउ गर्यो ।बा ३ ख १६५१ नम्बरको आइसर जिप यतिबेला प्रहरीको नियन्त्रणमा छ भने चालक उदयपुर घर भएका धनराज तामाङ पनि प्रहरी हिरासतमै छन् । कसको बालुवा हो अर्थात् बालुवाको साहु को हो भनेर सोध्दा चालकले केही नबताएको प्रहरीले जनाएको छ । आफू बानियाँटार क्षेत्रमा बालुवाको काम गर्ने गरेको चालकले बयान दिएका छन् ।रातमा स्टिङ अपरेशन गर्दा हामीले इन्द्रायणी पुलमा बालुवाको थुप्रो देखेका थियौँ, जुन बालुवा खोलाबाट भर्खरै निकालिएको थियो । तर भोलिपल्ट दिउँसो हामी पुनः त्यही स्थानमा पुग्दा त्यहाँ बालुवाको थुप्रो थिएन । तस्करहरुले रातको ३ देखि ४ घण्टाको समयमा सबै काम तमाम गरिसकेका हुन्छन् । एक स्थानीय भन्छन्, सबैको मिलेमतोमा यो काम भइरहेको छ ।खोलामा सबैको मिलेमतोमा बालुवाको तस्करी हुने गरेको र आफूहरुले पटकपटक वडा कार्यालय र प्रहरी प्रशासनलाई जानकारी गराइए पनि बेवास्ता गरिएको स्थानीयको भनाइ छ ।एक स्थानीयका अनुसार साङ्ले खोला पहिले ज्यादै फराकिलो भएपनि अहिले साँघुरिएको बताउँछन् । खोलाछेउको जग्गा मिचेर भौतिक संरचनाहरु बनाएको र करिडोरको डिजाइन राम्रोसँग नभएका कारण बेलाबेलामा खोला बस्तीमा पस्ने गरेको स्थानीयको भनाइ छ ।बालुवा तस्करको उत्खनन्कै कारण खोलाको किनारामा लगाएको पर्खालसमेत भत्किएको छ । मजदुरले जथाभावी बालुवा निकालेर खन्दा पर्खाल नै भत्किएको हो । तर यो र्खाल बनाने जिम्माचाहिँ नगरपालिकाकै हुन्छ । करिब १ सय थुन्से बालुवाले एउटा निसान गाडी भरिन्छ । मजदुरले १५ रुपैयाँका दरले पाउने १ सय थुन्सेको मूल्य जम्मा १ हजार ५ सय परेको हुन्छ । तर त्यही बालुवा उपभोक्तले भने करिब ८ हजार रुपैयाँ तिरेर किन्नुपर्छ ।
बालुवा तस्करको उत्खनन्कै कारण खोलाको किनारामा लगाएको पर्खालसमेत भत्किएको छ । मजदुरले जथाभावी बालुवा निकालेर खन्दा पर्खाल नै भत्किएको हो ।
तस्करीमा संस्थागत मिलेमतोसरकारले २०७४ असोज २९ गते प्रमाणित गरेको ‘स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन २०७४’ को परिच्छेद ३ मा स्थानीय तहको अधिकारबारे उल्लेख गरिएको छ । ऐनको दफा ११ को उपदफा २–घ अन्तर्गत बुँदा नम्बर ६ मा ‘ढुङ्गा, गिट्टी, बालुवा, माटो, काठ–दाउरा, जराजुरी, स्लेट, खरीढुङ्गा आदि प्राकृतिक एवम् खानीजन्य वस्तुको विक्री तथा निकासी शुल्क संकलन गर्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । तर यसरी अवैध बालुवाको उत्खनन् र तस्करी भइरहँदा समेत स्थानीय तह र प्रहरी प्रशासन नै मौन रहनुले त्यसभित्र केही कारण त पक्कै छ भन्ने प्रष्ट हुन्छ ।
बचाउमा नगरपालिका
आफ्नो क्षेत्रमा हुने गरेका अवैध बालुवा तस्करी र प्राकृतिक सम्पदाको दोहन हुँदा समेत जिम्मेवार निकायहरु भने यसको बचाउमा लागेका छन् । अहिले भनिएजस्तो चोरी नभएको दाबी गर्दै कहिलेकाहीँ भने हुने गरेको उनीहरुको स्वीकारोक्ति छ ।बालुवा उत्खनन भइरहेको साङ्ले खोला तारकेश्वर नगरपालिका अन्तर्गत पर्छ भने त्यस क्षेत्रको शान्ति सुरक्षाको जिम्मेवारी बालाजु प्रहरी वृतको कार्यक्षेत्रमा रहेको छ । साङ्ले खोला क्षेत्रको सुरक्षाको जिम्मा नेपालटारमा रहेको प्रहरी प्रभागले हेर्छ । तर तस्करहरुले प्रहरी अधिकारीसँग मिलेर तस्करीको धन्दा चलाइरहेको स्थानीयको आरोप छ ।
सुरक्षा बालुवाको कि तस्करको ?
प्रहरीहरु साङ्लेको भत्केको पुल र इन्द्रायणी पुलमा बसेर तस्करहरुको सुरक्षा गरिरहेको स्थानीयको आरोप छ । बालुवा र अवैध गतिविधिको सुरक्षामा खटिनुपर्ने भएपनि प्रहरी अधिकारी वा सञ्चारमाध्यम आएमा पहिले प्रहरीले तस्करलाई सूचना दिने गरेको स्थानीयको आरोप छ । उनीहरुले अवैध गतिविधि तथा बालुवा चोरी नियन्त्रण नगरी तस्करको सुरक्षा र सुचकको रुपमा काम गरिरहेको स्थानीयको आरोप छ । यद्यपि यस सम्बन्धमा कुरा गर्दा महानगरीय प्रहरी वृत्त बालाजुका डिएसपी रञ्जितसिंह राठौरले तस्करी नियन्त्रणमा काम गरिरहेको र आफू मातहतका प्रहरीले कुनै बदमासी नगरेको दाबी गरेका छन् ।तारकेश्वर नगरपालिका वडा नम्बर ७ का वडाध्यक्ष सानुकाजी खत्री पनि बालुवाको तस्करी भइरहेको स्वीकार गर्छन् । तस्करी किन नरोकेको त भन्ने प्रश्नमा खत्री आफूहरुले रोक्ने प्रयास गरेपनि पूरै रोक्न नसकिएको बताउँछन् ।तर बालुवा तस्करीमा वडाध्यक्षकै साथ रहेको भन्ने स्थानीयको आरोप छ नि भन्ने प्रश्नमा उनले कुनैपनि तस्करलाई आफूले नचिनेको बताए ।वडाध्यक्ष खत्रीले बालुवाको तस्करी रोक्न प्रयास गरिरहेको दाबी गरेपनि स्थानीयको आरोप भने खत्री आफैं तस्करीमा लागेको र तस्करलाई सघाएको भन्ने छ । गएको साउन २४ गते साङ्ले खोलामा डोजर लगाएर वडाध्यक्ष आँफैले बालुवा निकालेको स्थानीयको आरोप छ । जनता टिभीलाई प्राप्त भएको दृश्यमा पनि खोलामा डोजर चलाउँदा वडाध्यक्ष खत्री साथमै रहेका छन् ।
कानुन हेर्ने हो भने खोलामा डोजर लगाएर बालुवा निकाल्न वा अन्य उत्खनन् गर्न पाइँदैन । तर वडाध्यक्ष खत्रीले नगरपालिकाकै डोजर अनधिकृतरुपमा प्रयोग गरी बालुवा निकालेका थिए । वडाध्यक्ष खत्रीले कुन प्रयोजनका लागि डोजर लगेका थिए भनेर हामी तारकेश्वर नगरपालिकाको कार्यालयमा पुग्यौँ । तर नगरपालिकाको प्राविधिक शाखामा त्यस दिन डोजर लगेको रेकर्ड नै छैन ।नियमत : कुनै स्थानमा डोजर चलाउनु परेमा नगरपालिका कार्यालयलाई त्यसको कारण सहित डोजरको लागि चिट्ठी लेख्नुपर्छ । तर वडाध्यक्ष खत्रीले साउन २४ गते साङ्ले खोलामा डोजर चलाउँदा न कुनै प्रक्रिया पूरा गरे न डोजर चलाइसकेपछि त्यसको रिपोर्ट नै पेश गरे ।यस विषयमा नगरपालिकाका मेयर रामेश्वर बोहोराले भने बालुवा तस्करी हुने गरेको स्वीकार गर्दै केही दिनभित्रै टेन्डर प्रक्रिया टुङ्गो लगाएर काम सुरु गर्ने बताए । टेन्डर स्वीकृत भइसकेपछि अवैध बालुवा तस्करी बन्द हुने बोहोराले बताए ।तारकेश्वर नगरपालिकाले केही समयअगाडि मात्रै ढुङ्गा, गिट्टी र बालुवाका लागि २ करोड ६७ लाख रुपैयाँ न्यूनत्तम मूल्य तोकेर टेण्डर आह्वान गरेको थियो । तर लकडाउनका कारण टेण्डर खोलिएको छैन । यही मौकामा तस्करहरुले बालुवाको तस्करी गरिरहँदा पनि यसको रोकथाम हुन सकेको छैन । बरु तस्करीमा संस्थागत संलग्नता र संरक्षण रहेको स्पष्ट बुझ्न सकिन्छ ।
यसबारेको विस्तृत विवरणसहितको कार्यक्रम बाइलाइन हेर्नुहोस् : 
